فصل ششم:سنگ ها

سنگها:

پوسته جامد زمین از مواد سختی تشکیل شده است که به آن سنگ می­گویند. سنگهای پوسته زمین را به سه دسته اصلی تقسیم می­کنند.

1- سنگهای آذرین: این نام به سنگهایی اطلاق می­شود که از انجماد ماگما و یا سرد شدن یک سیال داغ نتیجه شده­اند.

2- سنگهای رسوبی: سنگهای رسوبی در نتیجه رسوب موادی که از فرسایش قسمتهای مختلف زمین حاصل شده تولید بوجود می‌آیند که به سه دسته بیولوژیکی و شیمیایی و آواری تقسیم می­شوند.

3- سنگهای دگرگونی: در حقیقت همان سنگهای رسوبی یا آذرین هستند که از نظر فیزیکی و شیمایی تحت تأثیر سه عامل فشار، دما و محلولهای گرمایی قرار گرفته و تغییراتی در آنها صورت یافته است. (البته گاهی سنگهای دگرگونی نیز دستخوش دگرگونی می­شوند.)

طی فرآیند دگرگونی، کانیها ذوب نمی­شوند و حالت جامد سنگ پیوسته محفوظ می­ماند لیکن ترکیب سنگهای قبلی بر اثر دخالت عوامل دگرگون ساز دستخوش تغییر می­شود و در راستای این تغییر، بافت سنگ نیز عوض می­شود یعنی شکل، اندازه دانه و رابطه بین دانه­های مجاور تغییر می­کند به علاوه، به علت تأثیر فشار جهت­دار ممکن است کانیها جهت یافتگی صفحه­ای پیدا کنند.

تبلور دوباره: عموماً  در طی دگرگونی، کانیهای دانه­ریز با هم یکی می­شوند و کانی درشت­تر بوجود می­آورند. به این عمل تبلور دوباره گفته می­شود. (لازم به ذکر است در ایجاد دگرگونی، مخصوصاً دگرگونی جنبشی دانه­های درشت سنگ گاهی خرد می­شوند و به دانه­های ریزتری تبدیل می­شوند.)

تورق یافتگی یا فولیاسیون‌(Foliation): به وقتی که کانیهای ورقه­ای در جهت عمود بر فشار جهت­دار قرار گرفته­اند در طی دگرگونی، هم اندازه آنها بزرگتر شده و هم شکل و نحوه قرار گرفتن آنها تغییر می­کند که مجموعاً سنگ، منظره لایه­ای یا نواری به‌خود می­گیرد به آن فولیاسیون گفته می­شود. اگر تنها با رشد و جهت یافتگی کانیهای ورقه­ای سنگ، منظرة ورقه ورقه یا فلس مانند داشته باشد به آن شیستوزیته می­گویند.

در طی دگرگونی و تغییر بافت سنگ، با تبلور و رشد دانه­های دیواره بین دو کانی مجاور حالت دندانه­ای و مضرّس به خود می­گیرد. این قبیل بافت را مضرسی یا در هم رفته می­گویند.

سنگهای دگرگونی به دو گروه عمده زیر تقسیم­بندی می­شوند:

1- انواعی که دارای جهت یافتگی­اند. از این گروه سنگ لوح، فیلیت، شیست و گنایس را میتوان نام برد.

سنگ لوح (اسلیت Slate): سنگی است که به آسانی به صورت ورقه­های نازک متورق می­شود. رنگ آن خاکستری تا سیاه است. کانیهای این سنگ بسیار دانه ریز است و با چشم قابل تشخیص نیست. صفحات نازک آن در اثر ضربه صدای زنگ فلزی می­دهد.

فیلیت: نوعی اسلیت است و به علت وفور میکا در سطح شیستوزیته، جلای براق دارد که وسیله خوبی برای تشخیص آن است. صفحات آن را به سهولت میتوان خم کرد. در سطح سنگ میتوان ذرات گرونا و سایر کانیها را دید. این سنگها از دگرگونی شیلها، در درجات ضعیف بوجود می­آیند.

شیست: این سنگ نیز از دگرگونی شیلها بوجود می­آید ولی درجه دگرگونی آن شدیدتر از سنگ لوح است. کانی اساسی آن میکاست. شیست­ها اقسام مختلف دارند و معمولاً از روی کانی­ای که به فراوانی در آن یافت می­شود آنها را نامگذاری می­کنند. مثلاً میکا شیست داری میکای سفید، میکای سیاه و کوارتز است. یا گرافیت شیست که گرافیت زیاد دارد و یا تالک شیست که حاوی تالک است. شیست­ها دارای تورق خوبی هستند.

گنایس (Gneiss): معمولاً دانه درشت و دارای تورق محسوس ولی غیر کامل است. معمولاً از دگرگونی گرانیت­ها و ماسه سنگهای فلدسپات­دار بوجود می­آید. کانیهای اصلی آن همان انواعی است که در گرانیت یافت می­شود (کوارتز، فلدسپات و میکا) ولی واجد فولیاسیون است. یعنی کانیهای غیر ورقه­ای آن نیز در امتداد خاصی طویل یا پهن شده­اند. این مسئله باعث تشکیل منظره متناوبی از لایه­های سفید (فلدسپات و کوارتز) و لایه­های سیاه (غالباً میکای سیاه)در سنگ می­شود.

2- انواعی که فاقد جهت یافتگی­اند. از این گروه مرمر، کوارتزیت و هورنفلس را میتوان نام برد.

مرمر: تماماً از آهک یا دولومیت متبلور تشکیل شده است. در اثر اسید کلریدریک می­جوشد در این سنگ بلورهای ریز کلسیت، مجدداً متبلور شده و بصورت بلورهای دانه درشت در می­آید رگه­های موجود در سنگ مرمر مربوط به ناخالصی­ها در سنگ آهک اولیه است. غالباً منظره دانه قندی دارد. بعلت رنگ زیبا و داشتن بافت موزاییکی (استحکام خوب) به عنوان سنگهای تزیینی، آن را استخراج کرده و مورد استفاده قرار می­دهند.

کوارتزیت: تماماً از کواتز و ذرات ماسه­ای که توسط کوارتز، سیمانی شده­اند تشکیل ­شده است. رنگ کواتزیت مشابه رنگ ماسه سنگها است و اکثراً سفید تا خاکستری رنگ است و چون از سیلیس تقریباً خالص تشکیل یافته در شیشه­سازی از آن استفاده می­کنند.

هورنفلس: از دگرگونی مجاورتی سنگهایی مانند شیلها و یا شیست­ها بوجود می­آید. اصولاً به علت دمای زیاد در هاله دگرگونی، سنگهای سخت، دانه ریز، متراکم و غالباً سیاه رنگی با بافت مضرسی و فاقد هر نوع جهت یافتگی بوجود می­آید. معمولاً ذرات متبلور گرونا، آندالوزیت، استرولیت و سایر کانیهای دگرگونی مجاورتی را میتوان در آن دید. هورنفلس سنگ تزیینی سیاه رنگ است که درخشندگی خوبی دارد.

سنگهای آذرین:

سنگهای آذرین انجماد مواد مذاب درونی زمین هستند. مواد مذاب که خود از ذوب سنگهای پوسته یا گوشته بوجود می­آیند، ترکیب سیلیکاتی داشته و «ماگما» نامیده می­شوند. ترکیب شیمایی ماگما متفاوت است. (ماگمای اسیدی که سیلیس زیاد دارد و ماگمای بازیک که سیلیس کمتر ولی در عوض عناصر آهن، منیزیم و کلسیم بیشتری دارد.)

دمای ماگما بیش از 700 درجه سانتیگراد است. در این مواد مذاب جوشان، گازها، قطعات بلور در حال رشد و قطعات سنگی کنده شده از سنگهای درونگیر وجود دارد.

ماگمایی که به سطح زمین رسیده باشد بیشتر گازهای خود را از دست می­دهد در این حال به آن گدازه می­گویند. از انجماد گدازه در سطح زمین سنگهای آتشفشانی بوجود می­آید. (و لکانیسم) ماگما ممکن است در اعماق زمین یا در شکستگیهاو یا در آشیانه­های ماگمایی تدریجاً انجماد یابد. در این حال به سطح زمین نمی­رسد و سنگ آذرین درونی بوجود می­آید. این فرآیند را پلوتونیسم می­گویند.

ترکیب و انواع ماگماها:

در ترکیب ماگماها، همان 8 عنصر اکسیژن، سیلیسیم، آلومینیم، آهن، کلسیم، منیزیم، سدیم و پتاسیم یافت می­شوند که در ترکیب پوسته زمین نیز فراوان­ترین عناصر محسوب می­شوند. اگر آنها را بصورت اکسید در نظر بگیریم ملاحظه می­کنیم که(سیلیس) از همه فراوانتر است. لذا سنگهای آذرین بر حسب مقدار سیلیس تقسیم بندی شده است.

1-     Sio₂ بیشتر از 66 درصد: سنگهای آذرین اسیدی

 2-  Sio₂ بین 52 تا 66 درصد: سنگهای آذرین خنثی یا حد واسط

3- Sio₂بین 45 تا 52 درصد: سنگهای آذرین بازیک

4- Sio₂کمتر از 45 درصد: سنگهای آذرین خیلی بازیک

 

آتشفشان: وقتی که ماده مذاب به سطح زمین برسد می­گوییم عمل آتشفشانی رخ داده است که میتواند به حالت آرام و یا حالت انفجاری باشد که معمولاً در آتشفشانهای انفجاری معمولاً گدازه وجود ندارد یا گدازه روانی کمتری داشته و در روی زمین فوراً جامد می‌شود. ولی در کل مواد خارج شده از دهانه آتشفشانها به سه حالت جامد، مایع و گاز دیده می­شود.

1- مواد جامد:

الف) غبار آتشفشانی: ذرات سبک و پودر مانند که از دهانه آتشفشان خارج می­شود.

ب) خاکستر آتشفشانی: مواد دانه درشت تا حدود 4 میلیمتر که از دهانه آتشفشان خارج می­شود.

ج) لاپیلی: به ذرات و دانه­هایی در اندزه بین 4 تا 32 میلیمتر می­گویند.

د) بمب آتشفشانی: قطعاتی حجیم که گاهاً تا چند متر مکعب هم می­رسد و از نوع گدازه بوده و در هوا بر اثر چرخش به شکل دوک در می­آیند.

2- مواد مایع: بطور کلی گدازه­ها دارای سیلیس زیاد (اسیدی) غلیظ و یا دارای آهن و منیزیم زیاد (بازیک) و بصورت روان می­باشند.

3- گازها: از دهانه اغلب آتشفشانها مقادیر زیادی گازها مثل دی‌اکسیدکربن مونوکسیدکربن و سولفید ئیدروژن، به همراه بخار آب و بخارهای دیگر از قبیل بخار اسید کلریدریک و اسید فلوئوریک خارج می­شود که در میان آنها مقدار بخار آب از همه بیشتر است.

تقسیم بندی آتشفشانها (برحسب شکل و نوع مواد مخروط آنها):

1- آتشفشانهای سپری شکل: که مخروط پهن و کم شیب آنها منحصراً از گدازه­های جامد شده تشکیل یافته و بیشتر از جنس سنگهای بازیک است. خروج مواد در این نوع آتشفشان آرام می­باشد.

2- آتشفشانهای مخروطی شکل: که جنس مخروط پر شیب آنها بیشتر از گدازه، خاکستر و مواد پرتاب شده است. خروج مواد در این نوع آتشفشانها با انفجار همراه است.

3- آتشفشانهای مرکب: که مخروط آنها شامل گدازه­های جامد شده و خاکستر است. این مواد بطور متناوب قرار دارند و مربوط به زمانهای انفجار و یا خروج آرام موادند. مخروط این آتشفشانها نسبتاً مرتفع است.

یک کوه آتشفشان دارای مراحل زیر است:

1- جوانی: مدت آن کوتاه است و در طول این مدت عمل ساخته شدن سریعتر از عمل تخریب است. و آتشفشان مخروط را بوجود می­آورد.

2- بلوغ: با خاموش شدن آتشفشان شروع می­شود و عوامل فرسایش شیارها و دره­هایی در بدنه آن ایجاد می­کنند. چون موادی که دهانه را پر کرده­اند محکمترند دیرتر ساییدگی پیدا می­کنند.

3- پیری: پس از مدتی که از مرحله بلوغ گذشت، قسمت برجسته محکم که کمتر ساییده شده باقیمانده (اصطلاحاً نِک بوجود آورده) و از این پس مرحله پیری آغاز شده است.

لازم به یادآوری است برای بیان میزان فعالیت آتشفشانها از سه اصطلاح فعال، نیمه فعال و خاموش استفاده می­شود و بد نیست بدانید اغلب آتشفشانهای فعال دنیا در حاشیه اقیانوس کبیر و در وسط اقیانوسها قرار گرفته­اند و آتشفشانها هم مثل زلزله­ها در امتداد گسلهای بزرگ پوسته زمین یعنی جایی که عوامل داخلی، فعالیتهای خود را متمرکز کرده­اند اتفاق می­افتند.

فعالیت­های درونی(پلوتونیسم):

فعالیت­های پلوتونیسم شامل حرکت مواد مذاب به درون پوسته زمین و تزریق آن به میان لایه­های رسوبی است. وقتی مواد مذاب به طرف بالا حرکت می­کند به اشکال مختلف بین سنگها قرار می­گیرد که انواع آنها عبارتند از:

الف) توده­هایی که سنگهای مجاور خود را قطع می­کنند.Discordant Intrusiv

ب) توده­هایی که موازی با سنگهای همجوار خود می­باشند. Concordant Intrusiv

توده نفوذی هم شیب:

1- سیل­ها: ضخامت آنها گاهی از صد متر هم تجاوز می­کند و هم شیب، نسبت به سنگهای مجاور بوده و امتداد آنها به دهها متر می­رسدو نوع سیل­ها بیشتر بازیک است. در داخل سیلها عموماً تفریق ماگمایی انجام می­گیرد. بنابراین توده­های ناهمگن هستند. سن آنها همیشه از سنگهای درونگیر خودشان کمتر است.

   2- لاکولیت­ها (Lacolit): عبارت است از توده­های نفوذی عدسی شکل که طبقات رویی خود را بصورت گنبدی در آورده­اند قطر آنها نیز حدود 3 الی 6 کیلومتر و طول آنها یک کیلومتر است.

  3- فاکولیت­ها(Phacolit): که در خط الرأس طاقدیسها و یا در خط القعر ناودیسها قرار گرفته­اند.

  4- لوپولیت­ها‌(Lopolit): توده­های بشقاب مانند که عموماً سطح فوقانی آنها مقعر است.

توده­های نفوذی متقاطع:

1- دودکشهای آتشفشانی: کانالهایی هستند که مواد مذاب را به سطح زمین هدایت کرده و پس از اتمام فعالیت­های و لکانیسم، در داخل دودکش باقی می­مانند. توده­های آذرین نفوذی یا سنگهای آذرین را می­سازند که لایه­ها را قطع نموده است.

2- دایک­ها: توده­های نفوذی لایه شکلی هستند که طبقات مجاور خود را قطع می­کنند و اکثر دایک­ها بر اثر نفوذ ماگما در شکافها بوجود آمده­اند. ضخامت بعضی از دایک­ها حدود چند میلی­متر و طول آنها هم از چند سانتی­متر بیشتر نیست ولی اکثر دایک­ها دارای ضخامت سه تا شش متر و طول آنها به 10 تا 100 کیلومتر می­رسد.

3- باتولیت­ها: به توده­های نفوذی بزرگی اطلاق می­شود که معمولاً دارای این شرایط باشد:

الف) وسعتی بیش از 100 کیلومتر مربع را اشغال کرده باشد.

ب) وسعت آنها با عمق بیشتر می‌شود.

ج) سطح تحتانی آنها به هیچ وجه ظاهر نمی‌شود و در صورت ظاهر شدن چند کیلومتر و شاید دهها کیلومتر از سطح فوقانی فاصله دارد.

د) سطح فوقانی آنهاممکن است کاملاً متغییر و نامنظم باشد.

ق) اکثر باتولیت­ها طبقات درونگیر خود را قطع می­کنند.

ک) اغلب باتولیت­ها در نتیجه نفوذ مکرر ماگما هستند که ممکن است دارای ترکیبات مختلفی باشند و در زمانهای متفاوت تشکیل شده باشند.

و یابه عبارت دیگر باتولیت­ها بزرگترین و وسیعترین توده­های نفوذی آذرین هستند که حداقل وسعتی معادل یک صد کیلومتر مربع دارند و هسته بسیاری از کوههای عالم را تشکیل می­دهند و در اعماق 10 تا سی کیلومتر پوسته قرار گرفته­اند و گاهی در اثر فرسایش لایه­های رسوبی در سطح زمین پدیدار می­شوند.

4- استوکها: توده­های نفوذی مشابه باتولیتها هستند که وسعتی کمتر از 100 کیلومتر مربع را پوشانده باشد و شیب دامنه آنها زیادتر از باتولیتها است و نوع سنگها هم می­تواند گرانیت و یا گرانودیوریت باشد.

قابل ذکر است که ماگما یک ترکیب شیمایی است که تشکیل شده از:

Sio₂،Al₂o₃، Fe₂o₃، Feo، CQO، NQ₂o، K₂o، Mgo، Mno، Tio₂، P₂o₃

که این عناصر اصلی تشکیل دهنده سنگهای آذرین می­باشند و عناصر فرعی دیگری نیز مانند آب و گاز ممکن است در سنگهای آذرین وجود داشته باشد که در حد P.P.M است.

 بافت سنگهای آذرین: بافت سنگ به اندازه، شکل و آرایش کانیهای موجود در هر سنگ بستگی دارد. بطور کلی سنگهای آذرین را به انواع درشت بلور، ریز بلور و شیشه­ای (فاقد بلور) طبقه­بندی می­کنند. البته بافتی بنام پورفیری هم وجود دارد که در آن بلورهای درشت در زمینه­ای فاقد بلور یا ریز بلور قرار دارند. وجود این بافت حاکی از آن است که سنگ در دو مرحله سرد شده است. نیلی ماگمایی که در حال سرد شدن در اعماق بوده ناگهان به بیرون ریخته شده و منجمد گشته است. بافت درشت بلور در اعماق، بافت ریز بلور در مسیر حرکت و نزدیک شدن به سطح زمین (ریز بلورها) و سرانجام در سطح زمین که شیشه (خمیره سنگ)، سریعاً انجماد یافته است.

در بعضی از سنگها هیچ بلوری دیده نمی­شود مانند ابسیدین که شبیه شیشه سیاه شکسته و یا منظره قیر مانند دارد. بافت این سنگ تماماً شیشه­ای است بافت حفره­دار و اسفنجی نیز در سنگ یا و پوکه معدنی دیده می­شود که بعلت خروج گازها از گدازه در حال انجماد چنین سنگهای حفره­دار بوجود می­آید.

شکل

 

سنگهای رسوبی:

حدود 5 الی 7درصد حجم پوسته جامد زمین و بیش از 70% سطح کره زمین را رسوبات و سنگهای رسوبی اعم از ماسه سنگها، آهکها، سنگهای رسی و برخی سنگهای نسبتاً کمیاب تر مانند رسوبات نمکی، آهن دار و امثال آن تشکیل می دهند. این سنگها بطور عمده از روی هم انباشته شدن مواد حاصل از تخریب سنگهای موجود در سطح زمینی اعم از آذرین، دگرگونی و رسوبی قدیمتر بوجود می آیند. بخشی از رسوبات نیز در اثر فعالیت حیاتی موجودات زنده (مثل ریف ها) حاصل می شوند.

با صرف نظر از ارزشهای اقتصادی سنگهای رسوبی که خود جای سخن بسیار دارد در اهمیت سنگهای رسوبی می توان گفت آنها حاوی اطلاعات زیادی در مورد حوضه رسوبی محل تشکیل خود هستند که با مطالعه آن میتوان فرآیندهای مؤثر بر جریان رسوبگذاری و شرایط محیطی حاکم بر حوضه تشکیل آنها را شناسائی کرد و از روی مجموعه اطلاعات بدست آمده شرایط جغرافیایی و آب هوایی را در دورانهای گذشته زمین تعیین و تفسیر نمود و بالاخره بسیاری از رسوبات و سنگهای رسوبی حاوی مقادیر زیادی بقایای فسیلی هستند که میتوانند برای تعیین سن لایه ها و طبقه بندی استراتیگرافیکی آنها مورد استفاده قرار گیرند.

 

چگونگی تشکیل سنگهای رسوبی:

رسوبات عبارت از حاصل تخریب و تجزیه سنگهای موجود در سطح زمین اعم از آذرین، دگرگونی و رسوبی قدیمی تر هستند که پس از حمل و ته نشین شدن روی هم انباشته می شوند و در صورت سفت و سنگی شدن، سنگهای رسوبی را بوجود می آورند. چگونگی مراحل تشکیل سنگهای رسوبی را در طبیعت میتوان بطور کلی مطابق زیر خلاصه کرد:

تخریب (فرسایش)

     سنگ اولیه

                                                        حاصل تخریب

حمل

 

                                                                            تشکیل رسوب

ته نشین شدن

 

دیاژنز

                                     

 

 

                                                                             و تشکیل سنگ رسوبی

 

همانگونه که از نمودار بالا مشاهده می‌گردد، سنگهای رسوبی حاصل عمل چهار پدیده کلی در طبیعت هستند که عبارتند از فرسایش، حمل، ته نشین شدن و دیاژنز.

 

فرسایش:

تمامی تغییرات و فعل و انفعالاتی را که در سطح زمین و در مجاورت آب و هوا بر روی سنگها و کانیها رخ می دهند تحت عنوان فرسایش جمع بندی می کنند. عمل فرسایش در طبیعت بطور عمده به هر صورت فیزیکی(مکانیکی) و شیمیائی انجام می گیرد و البته در تخریت سنگها هر دو نوع با هم، ولی بسته به شرایط محیط به نسبتهای متفاوت دخالت دارند. عوامل فرسایش بسیار متعدد و متنوع می‌باشند که می توانیم آنها را به سه دسته اساسی تقسیم کنیم:

الف) عوامل فیزیکی: این عوامل را میتوان در دو گروه دینامیک یا پویا (مانند باد، باران، زلزله، جریانهای آب، دریاها، یخچالها و غیره...) و گروه استاتیک یا ساکن (مانند تغییرات درجه حرارت و یخبندان و غیره...) تقسیم نمود که در زیر به شرح مختصری از مهمترین عوامل فیزیکی می‌پردازیم.

1– تغییرات درجه حرارت: اختلاف درجه حرارت شب و روز که در بعضی از صحراها به 50 الی 60 درجه سانتیگراد می رسد، موجب انبساط و انقباض متوالی کانی های سنگ می شود و با در نظر گرفتن اینکه سنگها معمولا فاقد صفات ارتجاعی می باشند ابتدا درزهای میکروسکپی در سنگ ایجاد می شوند و در اثر تکرار انقباض و انبساط های متوالی، پس از چندی ساختمان تبلوری کانیها بهم می خورد.

2– باد: در مناطق گرم و خشک باد یکی از مهمترین عوامل فرسایش مکانیکی محسوب می شود. اگر چه باد چیزی جز حرکت سریع هوا نیست و لیکن این سرعت ممکن است از 30 الی 50 کیلومتر در ساعت (باد معمولی) تا 100 الی 150 کیلومتر درساعت (طوفان) تغییر نماید.

عمل فرسایش باد بخصوص در مناطق خشک و بدون پوشش گیاهی شدت بیشتری دارد اما بطور کلی عمل فرسایش باد بدو صورت انجام می گیرد یکی عمل جارو کردن (Deflation)  و دیگری عمل سایش و خوردگی  (Corrosion)

3– آب: آب در هر سه حالت جامد، مایع و بخار یکی از مهمترین عوامل تشکیل و تکوین رسوبات است. نقش آب از یک طرف بعنوان عامل تجزیه و تخریب های فیزیکی و شیمیائی مهم است و از طرف دیگر بعنوان عامل مهم حمل و نقل.

آبهای سطحی، در مواقع سیلابی و طغیان رودخانه‌ها، قطعه سنگ‌ها را به مناطق دور و نزدیک حمل می‌کنند. هنگام حمل و نقل قطعات سنگ‌ها به هم خورده و موجب سائیدگی زوایای سنگ می‌شوند و در صورت ادامه آنها را به قطعات کوچکتر تبدیل می کنند . آب موجود در خلل و فرج سنگهای متخلخل، هنگام یخبندان موجب ترک خوردن آنها می شود و در سنگهایی که دارای درز و شکاف هستند، آب مایع نفوذ کرده، و پس از منجمد شدن موجب توسعه درز و شکافها می‌گردد و بالاخره به متلاشی شدن آنها می­انجامد.

ب ) عوامل شیمیائی: تجزیه وتخریب های شیمیائی بسیار متعدد و پیچیده می باشند و بصورتهای گوناگون اعمال می شوند و از اختصاصات سنگها (نامتجانس بودن سنگها ، ساختمان میکروسکپی، درجه تراکم ، درز و شکاف سنگها و ...) نیز تأثیر می گیرند. از جمله عوامل شیمیائی به شرح مختصری از آنها می پردازیم.

1 – انحلال: تجزیه و تخریب شیمیائی سنگها اغلب بعلت انحلال بخشی از مواد تشکیل دهنده آنها صورت می گیرد این انحلال گاهی پس از پاره ای از تغییرات شیمیائی واقع می‌شود. آب خالص تأثیر زیادی ندارد مگر در مورد سنگهای نمکی که دیر یا زود آنها را در خود حل می کند. آب باران بیش از 2 درصد گاز کربنیک بصورت محلول در خود دارد و همین امر قدرت انحلال آب باران را بیشتر می کند.

آب گاز کربنیک دار باعث انحلال کربنات کلسیم شده و آنرا به بیکربنات محلول تبدیل می کند.

همچنین آب حاوی گاز انیدرید سولفورو(SO₂) عامل فرسایش مهمی است زیرا چنانچه می‌دانیم این گاز در مجاورت آب و اکسیژن، تولید اسید سولفوریک می کند و باعث خوردگی و پوسیدگی سنگها و ابنیه می گردد

2– هیدرولیز: همیشه بخشی از آب در حالت طبیعی بصورت یونیزه در می آید یعنی به یونهای (H⁺) و (OH^-) تفکیک می گردد یون هیدروژن بعلت کوچکی و بار الکتریکی مثبتش می تواند به آسانی کاتیونهای فلزی سنگها مانند Fe⁺⁺  ،  Mg⁺⁺،  Ca⁺⁺  ، Na⁺  ، K⁺ و غیره ... بشود. کاتیونهای آزاد شده (OH^-) تولید هیدارتهای محلول را می کند این پدیده را هیدرولیز می نامند که در مناطق مرطوب بیش از مناطق خشک عمل میکند.

3-اکسیداسیون و احیاء: عده ای از کانیها در مجاورت اکسیژن هوا بخصوص در حضور آب، اکسیده شده و به کانی دیگری تبدیل می‌شوند. پدیده زنگ زدگی در سنگهای رسوبی و آذرین که عبارت است از اکسید شدن املاح آهن دار و تشکیل اکسید آهن که بعلت اکسیژن محلول در آب باران می باشد. مقدار اکسیژن که بصورت محلول در آب باران موجود است 50 % بیشتر از اکسیژن موجود در هوا می باشد.

بعنوان مثال تغییرات رنگ آهن در خاک بستگی به درجات اکسید شدن آهن و حالات مختلف آن دارد.

طبق فرمول، اکسید آهن دو ظرفیتی، در مجاورت آب و اکسیژن هوا اکسید شده و به لیمونیت که اکسید آهن 3 ظرفیتی است تبدیل می شود.

4– آب‌گیری (هیداتاسیون): برخی از کانیها هنگامیکه در مجاورت آب قرار می گیرند مقداری آب جذب نموده و آن را در ترکیب خود وارد می کنند، بدون آنکه تغییری در فرمول شیمیایی کانی اولیه داده شود. هیداتاسیون پدیده ای است که معمولاً متعاقب اکسیداسیون انجام می گیرد و تقریباً همیشه با افزایش حجم کانی اولیه همراه است.

بعنوان مثال انیدریت یعنی سولفات کلسیم بدون آب، در مجاورت آب، مقداری آب جذب می کند و به سولفات کلسیم آبدار (ژیپس) تبدیل می شود.

بعضی از کانیها مانند نمک طعام بسیار جاذب رطوبت هستند و در مجاورت با آب باران یا آبهای سطحی، یا آبهای زیر زمینی، به سرعت و به مقدار زیادی، برحجمشان افزوده می شود. بدین ترتیب است که گنبدهای نمکی تغییر شکل­های عمده ای در زمینهای مجاور خود ایجاد می کنند.

ج) عوامل بیولوژیکی

موجودات زنده و بقایای آنها هم بطور مستقیم و غیر مستقیم در تجزیه و تخریب سنگها مؤثر هستند. باکتریها بعلت ترشح و یا سنتزهای مختلف و گاز کربنیکی که تولید می کنند، مواد و املاح غیر محلول را بصورت محلول در می آورند.

بعنوان مثال باکتریهای فرومانیزی، آهن و منیزیم را بصورت اکسید در می­آورند. یکی از مهمترین نقش های باکتریهای تولید مواد هوموسی در خاک است که هموس (Humus) خود در تجزیه و تخریب سیلیکاتهای ثانوی و عناصر غیر محلول نقش مهمی را بعهده دارد.

تجزیه وتخریب های بیولوژیکی بیشتر در سنگهایی که قبلا تجزیه و تخریب شده اند (البته بوسیله عوامل دیگر) اثر می گذارد و باعث تشدید انواع تجزیه و تخریب های شیمیائی و فیزیکی می شوند و بخصوص در پیدایش و تکامل خاکها نقش مهمی دارند.

فرسایش به وسیله انسان نیز انجام می گیرد که برای ایجاد بناها، باعث تخریب زمین و ایجاد تغییرات در آن می شود یا برای برداشت از معادن و استفاده اقتصادی دست به تخریب و تغییر شکل زمین می زنند و گاهی اوقات با دخالت خود مثل بریدن درختان جنگلهای طبیعی اثر تخریبی عوامل فرسایش را تشدید می کند که بحث در خصوص این موارد فرصت مناسبی را طلب می‌کند.

حمل و ته نشین شدن:

ذرات و مواد حاصل از فرسایش می توانند بوسیله محیط های حمل کننده (آب، باد و در شرایطی هم یخچالها) جابجا شده و به محلهای دیگر منتقل شوند. حمل مواد بوسیله آب بسته به قطر ذرات و قابلیت انحلال به سه صورت انجام می گیرد.

1– بصورت ذرات و دانه های ریز و درشت که حرکتشان تابع انرژی آب و نیروی وزنی خود ذرات است.

2– بصورت ذرات معلق و به شکل کلوئیدهای ناپایدار

3– بصورت محلول های حقیقی

مواد حمل شده در شرایط مناسب ته نشین گردیده و روی هم انباشته می شوند. ته نشست مواد بسته به نوع حمل آنها بصورت های مختلف انجام می گیرد دانه­های درشت­تر از اندازه ماسه های خیلی ریز (.063 mm 10) تا حد قلوه سنگ و قطعه سنگ، بسته به نیروی محیط حمل کننده تا جایی که قابل انتقال باشند حمل شده و بعد بترتیب ریزی و درشتی و وزن خود در مسیر بجا گذاشته می­شوند که این عمل باعث یک نوع جورشدگی نسبی در بین دانه­ها می­گردد. اما در مورد ذراتی که اندازه آنها در حد سیلت ورس است عمل ته نشین شدن به آسانی صورت نمی­گیرد. ذراتی که بصورت معلق حمل می شوند ممکن است بعلت داشتن ابعاد بسیار ریز مدتها پس از ورود به حوضه رسوبی همچنان بصورت معلق در آب باقی بمانند و فقط در شرایط کاملا آرام آب امکان ته نشست اینگونه مواد طی زمان بسیار طولانی میسر می باشد.

عوامل مهم حمل و نقل مواد رسوبی عبارتند از نیروی جاذبه زمین، آب، باد و یخ.

دیاژنز:

در ادامه ته‌نشین شدن، رسوبات نرم در اثر دیاژنز به سنگهای رسوبی سخت تبدیل می شوند. دیاژنز عبارت از تمامی تغییرات و فعل و انفعالاتی است که در فاصله زمانی بین ته نشین شدن و دگرگونی بر روی رسوبات انجام می­گیرد این تغییرات بطور کلی بدو دسته تقسیم می شوند و شامل انواع زیر می­باشد:

1– دیاژنز مکانیکی

2– دیاژنز شیمیائی

1- دیاژنز مکانیکی که عبارت از بهم فشرده شدن دانه ها و ذرات رسوبی در اثر فشار لایه های بالائی است که بیشتر بر روی رسوبات نرم عمل می کند و نتیجه آن کاهش فضاهای بین دانه ها و متراکمتر شدن رسوب می باشد عمل متراکم تر شدن رسوبات در اثر فشار لایه های بالائی را اصطلاحا کمپکش Compantian (تراکم) نیز می گویند

2- دیاژنز شیمیائی: در اثر تغییرات درجه حرارت و تغییر ترکیب شیمیائی آب درون خلل و فرج سنگ و هم چنین در اثر فشار لایه های بالائی صورت می گیرد و شامل انحلال، سیمانی شدن، جایگزینی، تبدیل کانیها به یکدیگر، کاهش یا افزایش تخلخل و برخی تغییرات دیگر در سنگ می باشد.

چگونگی عمل و تغییرات دیاژنز بر روی گروههای مختلف سنگی متفاوت است که جداگانه در مورد أن بحث خواهیم کرد ولی در این قسمت به دو حالت (سیمان شدگی) و (انحلال و تبلور مجدد) اشاره می کنیم.

1– سیمان شدگی: آبهای زیرزمینی ضمن عبور از لایه های رسوبی، مواد جامدی به نام سیمان را در فضاهای خالی بین دانه های رسوبی ته نشین می کنند که آنها را به هم چسبانده و در یک شبکه محکمی نگهداری و سپس تبدیل به سنگ می کند که به آن اصطلاحاً سیمان شدگی گویند.

2– انحلال و تبلور مجدد: رسوباتی که منشاء آلی(صدف نرم تنان یا پوسته سیلیسی دیاتمه ها) دارند سنگهای شیمیائی یا آلی را بوجود می آورند و بدین شکل است که رسوبات دچار انحلال شده و دوباره متبلور می‌شوند و سنگهای رسوبی متبلور، سیمان ندارند و در واقع این سنگها به علت رشد بلورها ، فاقد فضای خالی اند به همین دلیل نفوذ ناپذیرند. مسلماً درزها یا شکستگیهایی که بعد از تشکیل آنها بوجود می آید از این امر مستثنی است.

طبقه بندی سنگهای رسوبی: سنگهای رسوبی از سنگ شدگی رسوبات آواری، ته نشست محلولهای اشباعی، و یا اجتماع بقایای گیاهان و جانوران تشکیل شده اند، لذا آنها را با توجه به منشاء به سه گروه آواری، شیمیائی و زیستی تقسیم بندی می کنند.

1– سنگهای  رسوبی آواری: بیشترین نوع سنگهای رسوبی هستند که اغلب از سیمان شدگی رسوبات که آنها نیز خرده سنگهای حاصل از سنگهای قبلی اند بوجود می آیند. خرده سنگها شامل قطعات قابل تشخیص سنگها مثل ریگ ، قلوه سنگ یا دانه های کانیهای مشخص مثل کوارتز و فلدسپات هستند که بوسیله هوا زدگی و فرسایش از سنگها جدا شده اند

2– سنگهای رسوبی شیمیائی: در اثر ته نشست کانیهایی از محلولهای اشباعی، مثل لایه های نمک و ژیپس یا در نتیجه تغییر شیمیایی آب دریا با دخالت و فعالیت جانداران ایجاد می شوند

3– سنگهای رسوبی زیستی (آلی): از تجمع باقی مانده موجودات زنده مثل صدفها و اسکلت آنها تشکیل شده اند مثل سنگ آهک ، تورب و زغال سنگ که از تراکم و تغییر باقیمانده گیاهان در بین رسوبات تشکیل شده‌اند.

انواع سنگهای رسوبی آواری:

کنگلومرا: از سیمان شدگی ذرات درشت رسوبی (بزرگتر از 2 میلی متر) با گردشدگی خوب و ماده زمینه ای از ماسه و رس تشکیل شده است. قلوه سنگها و ریگهای موجود در کنگلومرا ممکن است از جنس هر کانی یا سنگی باشد ولی اغلب از مواد مقاوم مثل کوارتز هستند.

بِرِش: از سیمان شدگی ذرات درشت و زاویه دار با زمینه ای ازذرات ریزتر تشکیل شده است ذرات برش جور شدگی ضعیف دارند و از آنجا که ذرات زاویه‌دار هستند می‌توان نتیجه گرفت فاصله حمل آن ها کم بوده است. (البته بعی در تقسیمات خود بِرِش را نوعی کنگلومرا می‌دانند.)

ماسه سنگها: از به هم پیوستن و سیمان شدگی ذرات ماسه، تشکیل شده اند. سیمان اصلی ماسه سنگها، کربنات کلسیم و سیلیس است. اغلب ماسه سنگها لایه لایه بوده و با توجه به نوع سیمان و وجود ناخالصی ها به رنگهای متفاوت دیده می شوند نهشته های ماسه سنگی در محیطهای مختلف از جمله ساحل دریا، تلماسه، دشت سیلابی و دلتا تشکیل می شوند. انواع مهم ماسه سنگها عبارتند از :

1– ماسه سنگ کوارتزی: بیش از 90 درصد کوارتز دارند اغلب در محیطهایی تشکیل شده اند که هوازدگی شیمیائی به مدت طولانی ادامه داشته و کانیهای کم مقاومت تجزیه شده و کانیهای مقاوم مثل کوارتز باقیمانده است و از آنجا که مسافت طولانی حمل شده است جورشدگی و گردشدگی ذرات خوب است.

2– آرکوز: ماسه سنگی که حداقل 25 درصد ذرات آن فلدسپات می باشد و کوارتز از ذرات اصلی دیگر آن است. اندازه ذرات در آرکوز اغلب بزرگ و شکل آن زاویه‌دار است پس می‌توان گفت ذرات مسافت کمی حمل شده‌اند.

3– شیل: از تراکم و گاهی سیمان شدگی ذرات ریز رسوبی (در حد سیلت و رس) که اغلب از کانیهای رسی کوارتز و میکا هستند تشکیل شده است. فشردگی و استحکام زیادی ندارند و به همین جهت به سهولت خرد می شوند. رنگ شیل‌ها بستگی به ناخالصی های آن دارد.

سیلت سنگ: اغلب از ذرات سیلت که درشت تر از ذرات رس است تشکیل شده است.

گلسنگ: از ذرات تقریباً مساوی لای و رس تشکیل شده است مثل شیل‌ها دانه ریز بوده و لمس صاف دارد و همچنین تورق پذیر نبوده و بصورت توده ای یافت می شود.

نمونه‌ای از سنگهای رسوبی شیمیایی و زیستی

سنگ نمک (بلورین): اغلب بی رنگ یا به علت وجود اکسیدهای آهن، قرمز روشن دیده می شود (مزه آن شور است)

سنگ گچ آبدار (ژیپس): سفید رنگ با سختی کم که با ناخن خط بر می دارد.

تراورتن ، نوعی سنگ آهک است و بعنوان سنگ نما مورد استفاده قرار می گیرد از ویژگیهای آن نوارهای تیره و روشن است که به علت وجود مقدار کمی اکسید آهن در مجموعه آهکی زمان رسوبگذاری و تشکیل آن می‌باشد.

سنگ آهک بلورین: این سنگها به طریقه شیمیائی و از بلورهای بزرگ و به هم پیوسته کانی کلسیت تشکیل می‌شوند. این عمل یا با دخالت جانداران و یا به طور مستقیم با پوسته مرجانها و جلبکها آبهای کم ژرف دریا، که ته نشست شده‌اند بوجود می‌آیند (بیو شیمیایی) در این حالت معمولاً بافت سنگ‌ها بلوری، محتوی فسیل و دارای سطوح لایه بندی مشخص است یکی از اقسام این سنگها کوکینا است که از اجتماع صدف نرم تنان با سیمان آهکی بوجود می آید. از جمله راههای شناسائی سنگهای آهکی آن است که با چاقوی معمولی خط بر می دارند و با اسید  کلریدریک رقیق می جوشند و قطعات شکسته شده آنها لبهء تیز دارند

سنگ دولومیت: بر اثر عبور محلولهای غنی از منیزیم در سنگهای آهکی، منیزیم جانشین قسمتی از کلسیم کلسیت شده، دولومیت CaMg(Co₃)₂ تشکیل می شود این فرایند جانشینی باعث تبلور دوباره سنگهای آهکی می شود:

 

دولومیتها شبیه به سنگ آهک معمولی اند با این تفاوت که کمی تیره ترند، و اسید کلریدریک رقیق و سرد بر آن بی تاثیر بوده ولی در اسید غلیظ می جوشد.

سنگهای سوختنی (سوختهای فسیلی)

تورب (پیت) – زغال سنگ – نفت

تورب ، بوسیله تجزیه ناقص یا متلاشی شدن گیاهان در کولابها و مردابها تشکیل شده‌است و زغال سنگ در اثر متراکم شدن توربهای دفن شده در زیر رسوبات و نفت عمدتاً بقایای موجودات ریز و شناور دریاست که در رسوبات دریایی تشکیل می‌شود.

چند نمونه از موارد استفاده سنگ های رسوبی

اغلب سنگ های رسوبی به صورت های مختلف به کار گرفته می شوند و از این نظر بسیار با ارزش هستند. سنگ آهک به مقدار زیاد در ساختمان سازی و جاده سازی به کار می رود و همچنین ماده اولیه در ساختن سیمان است. در تهیه سیمان مخلوطی از 75 درصد آهک و 25 درصد رس را در کوره حرارت می دهند. سنگ مارن کم و بیش دارای چنین ترکیبی است از این نظر به آن سنگ سیمان می گویند. زغال سنگ به عنوان ماده مهم و منبع انرژی در تولید برق و ذوب آهن می‌باشد ژیپس در صنعت و تهیه گچ بنّائی و همچنین سنگ نمک در صنایع شیمیایی و به عنوان ماده خوراکی مورد استفاده دارد. رس حاصل از شیلها بعنوان ماده اولیه در ساختن انواع سرامیک، کاشی و آجر استفاده می‌شود. گوگرد نیز در ساختن کبریت مورد استفاده قرار می‌گیرد و فسفاتها و نیتراتهای موجود در برخی از سنگهای رسوبی، می‌تواند در تهیه کود شیمیایی مصرف شود و پتاسیم حاصل از تبخیر و سدیم در ساختن صابون کاربرد داشته باشد.

کوارتز و ماسه سنگ کوارتزی در کارخانه های شیشه سازی مورد مصرف دارند. علاوه بر موارد مصرفی سنگ‌های رسوبی که اشاره شد، می‌توان گفت منشاء برخی از کانسارهای فلزی مثل آهن در سنگهای رسوبی بوده و همینطور نفت خام و گاز طبیعی در فضای خالی بین سنگهای رسوبی ذخیره می شوند. که از این جهت رسوبات اهمیت زیادی دارند.

 

 

نمونه سؤالات فصل ششم

1-     انواع سنگ ها را به طور اختصار توضیح دهید.

2-     فولیاسیون را شرح دهید و چند نوع را مثال بزنید.

3-     سیستوزیه را توضیح دهید.

4-     مشخصات سنگ های زیر را بنویسید: سنگ لوح، شیت، گیاس، فیلیت

5-     انواع سنگ هایی که فاقد جهت یافتگی هستند بنویسید و خصوصیات مرمر، کوارتزیت و هورنفلس را بنویسید.

6-     سنگ های آذرین بیرونی و درونی را مقایسه کنید/

7-     ترکیب و انواع ماگماها را بنویسید.

8-     آتشفشان را توضیح دهید و انواع مواد خارج شده از دهانه آتشفشان را نام ببرید.

9-     مواد جامد خروجی از آتشفشان را نام برده و برای هر کدام توضیح مختصری بدهید.

10-    تقسیم بندی آتشفشان ها برحسب شکل و نوع مواد مخروط آنها بنویسید.

11-    مراحل کوه آتشفشان را توضیح دهید.

12-    فعالیت های درونی (پلوتونیسم) را با فعالیت های بیرونی مقایسه کنید.

13-    توده های نفوذی هم شیب و توده های نفوذی متقاطع را در فعالیت های درونی مقایسه کنید.

14-    اصطلاحات زیر را توضیح دهید: الف) فاکولیت ها    ب) لوپولیت ها     ج) لاکولیت ها

15-    اصطلاحات زیر را توضیح دهید: الف) باتولیت ها   ب) دایک   ج) دودکش آتشفشانی    د) التوک

16-    ترکیب شیمیایی ماگما چیست؟

17-    بافت سنگ های آذرین را توضیح دهید.

18-    در مورد سنگ های رسوبی توضیح دهید و انواع آن را به اختصار بگویید.

19-    مراحل تشکیل سنگ های رسوبی را بنویسید.

20-    چگونگی تشکیل سنگ های رسوبی را به طور کامل بنویسید.

21-    فرسایش و عوامل آن را به طور کلی توضیح دهید.

22-    عوامل فیزیکی و شیمیایی را مقایسه کنید.

23-   انحلال چه نوع فرسایشی است با مثال توضیح دهید.

24-    هیدرولیز ار توضیح دهید.

25-    اکسیداسیون و احیاء چگونه در فرسایش موثرند؟

26-    اثر عوامل بیولوژیکی در فرسایش چگونه است؟

27-    حمل و ته نشین شدن در سنگ ها را توضیح دهید.

28-    دیاژنز چیست و انواع آن کدام است؟ توضیح داده و مثال بزنید.

29-    مشخصات سنگ های زیر را بنویسید و برای هر کدام مثال بزنید: ماسه سنگ ها، سیلت سنگ ها، گلسنگ ها، سنگ نمک.

30-    طبقه بندی سنگ های رسوبی را نوشته و برای هر کدام با ذکر مثال توضیح دهید.

31-    انواع سنگ های رسوبی آواز را نوشته، با مثال توضیح دهید.

32-    مشخصات سنگ های زیر را بنویسید: تراورتن، سنگ دولومیت، سنگ های سوختی

33-    موارد استفاده پنج نوع از سنگ های رسوبی را با قید نام آنها بنویسید.

 

 

 

نمونه تست‌های فصل ششم

1-     کدام یک از مراحل زیر در عمل دیاژنر سنگ های رسوبی دخالت دارد؟

الف) انحلال و تبلور مجدد

ب) سیمانی شدن

ج) تراکم

د) همه موارد

2- فرایندهای رسوبی عبارتند از:

الف) تبلور دوباره و هوازدگی

ب) هوازدگی، حمل و ته نشست

ج) تراکم و از دست رفتن آب

د) تبلور دوباره و سیمانی شدن

3- کدام دو سنگ از نظر ساختمان شیمیایی و کانی شناسی شبیه به هم ولی از نظر بافت با هم متفاوتند؟

الف) گابرو و بازالت

ب) آندزیت و بازالت

ج) گرافیت و گابرو

د) پریدوتیت و گرانیت

4- فرق سنگ مرمر و گرانیت چیست؟

الف) مرمر از گرانیت سخت تر است و هر دو سنگ رسوبی هستند.

ب) مرمر از دگرگونی سنگ آهک و گرانیت از تبلور مواد مذاب در اعماق زمین حاصل می شود.

ج) گرانیت مرمر دگرگون شده است.

د) مرمر، گرانیت دگرگون شده است.

5- مهم ترین و فراوان ترین سنگ رسوبی که به عنوان مصالح ساختمانی کاربرد فراوان دارد چیست؟

الف) ماسه سنگ ها

ب) سنگ های آهکی

ج) توف ها

د) کنگلومرا

6- به ساختمانی از رگه های آذرین که لایه های رسوبی را قطع کرده باشد، چه می گویند؟

الف) ستوک

ب) دایک

ج) کالدرا

د) لوکولیت

7- تراورتن چیست؟

الف) نوعی سنگ اهکی است.

ب) کربنات مضاعف کلسیم و منیزیم است.

ج) کربنات کلسیم یا سنگ آهکی است که دگرگون شده است.

د) نوعی سنگ آهکی است که در چشمه های آهک ساز رسوب می کند.

8- سنگ بازالت جزو کدام دسته از سنگ هاست؟

الف) رسوبی شیمیایی

ب) دگرگونی

ج) آذرین

د) رسوبی

9- وقتی مواد مذاب درونی زمین به صورت لایه رگه ای لایه های رسوبی را قطع کند ساختمانی را به وجود می آورند که به آن...

الف) باتوکیت می گویند

ب) استوک می گویند

ج) سیل می گویند

د) دایک می گویند

10- به بافت سنگ آذرین که بلورهای درشت در متن شیشه ای قرار گرفته اند... می گویند.

الف) پورفیری

ب) گرونو (دانه ای)

ج) میکرولیتی

د) شیشه ای

11- شیل جزو کدام دسته از سنگ هاست؟

الف) رسوبی

ب) آذرین درونی

ج) آذرین بیرونی

د) دگرگونی

12- مواد اولیه آجر ماسه آهکی چیست؟

الف) گچ و آهک

ب) ماسه و خاک رس

د) خاک رس الک شده

د) آهک سیلیس

13- ماسه سنگ جزو کدام گروه از سنگ هاست؟

الف) آهکی

ب) رسوبی

ج) دگرگونی

د) آذرین

14- کدام سنگ برای پختن آهک آبی مصرف می شود؟

الف) سنگ مرمر

ب) آهک دولومیتی

ج) گل آهک (مارن)

د)  سنگ های آراگونیتی و تراورتن

15- کدام سنگ رسوبی تخریبی است؟

الف) ماسه سنگ

ب) آهکی

ج) کنگلومرا

د) شیل

16- از خصوصیات کنگلومرا است؟

الف) قطعات آن یک شکل و یک اندازه اند

ب) قطعات آن تیز و لبه دارند

ج) دارای هر دو نوع قطعات گرد و لبه دارند

د) قطعات آن گرد و بدون زاویه اند

17- کدام سنگ از جمله سنگ های رسوبی تبخیری شیمیایی نیست؟

الف) سنگ آهک

ب) سنگ گچ

ج) سنگ نمک

د) سنگ رس

18- تفاوت سنگ های آذرین بیرونی و درونی از لحاظ شکل ظاهری در این است که سنگ های آذرین بیرونی ...

الف) اغلب تیره هستند

ب) بلورهای بسیار ریز دارند

ج) فاقد بلور هستند

د) بلورهای درشت تر دارند

19- دولومیت از کدام نوع سنگ هاست؟

الف) سیلیس

ب) تخریبی

ج) تبخیری

د) آهکی

20- کدام سنگ از لحاظ منشا تشکیل با بقیه فرق دارد؟

الف) دولومیت

ب) بازالت

ج) ابسیدین

د) سنگ پا

21- کدام گزینه از ساخت های آذرین درونی صفحه ای هستند؟

الف) باتولیت و لاکولیت

ب) باتولیت و سیل

ج) لاکولیت و دایک

د) سیل و دایک

22- سخت ترین ماسه سنگ ها آنهایی هستند که دارای خمیر ... هستند.

الف) آهکی

ب) سیلیسی

ج) دولومیتی

د) پیریتی

23- کدام سنگ پلاژیوکلاز سدیم دار بیشتری دارد؟

الف) گابرو

ب) ریولیت

ج) بازالت

د) پریدوتیت

24- معادن بیرونی دیوریت کدام است؟

الف) گرانیت

ب) گابرو

ج) آندزیت

د) ریولیت

25- کدام سنگ دارای شیستوزیته است؟

الف) هورنفلس

ب) مرمر

ج) کوارتزیت

د) سنگ لوح 

26- هورنفلس در کدام دگرگونی تشکیل می شود؟

الف) حرکتی

ب) هیدروترمال

ج) مجاورتی

د) دفنی

27- کدام سنگ دارای مقدار زیادی رس و کربنات کلسیم است؟

الف) کلسیت

ب) دولومیت

ج) سیلت سنگ

د) مارن

28- تفاوت در سنگ های برش و کنگلومرا در ... است.

الف) شکل قطعات

ب) نوع کانی

ج) بافت

د) قطر دانه ها

29- کدام گزینه صحیح است؟

الف) وقتی کانی های ورقه ای در جهت موازی بر فشار جهت دار قرار گرفته باشند یا تغییر اندازه و شکل فولیاسیون ایجاد می شود.

ب) عموما طی دگرگونی کانی های دانه ریز باهم یکی شده و کانی درشت تر ایجاد می شود که فولیاسیون می گویند.

ج) عموما طی دگرگونی کانی های درشت تر تخریب شده دوباره و با هم یکی می شوند که به آن فولیاسیون می گویند.

د) وقتی کانی های ورقه ای در جهت عمود بر فشار جهت دار قرار گرفته اند در طی دگرگونی هم اندازه آنها بزرگتر شده و هم شکل و نحوه قرار گرفتن آنها تغییر می کند که به آن فولیاسیون می گویند.

30- شیستوزیته عبارت است از:

الف) رشد و جهت یافتگی کانی های ورقه ای سنگ منظره ورقه ورقه داشته و این در طی دگرگونی اتفاق می افتد.

ب) دگرگونی کانی های دانه درشت که تخریب می شوند و دوباره باهم یکی می شوند.

ج) نوعی رشد و جهت یافتگی است که کانی ها از ریز به درشت تبدیل می شوند.

د) دگرگونی کانی های دانه ریز که دوباره با هم یکی می شوند و دانه های درشت را به وجود می آورند.

31- فیلیت عبارت است از:

الف) به آسانی به صورت ورقه های نازک متورق می شود، رنگ آن خاکستری تا سیاه است و این سنگ بسیار دانه ریز بوده و صفحات نازک آن در اثر ضربه صدای زنگ فلزی می دهد.

ب) نوعی اسلیت است و به علت وفورمیکا در سطح شیستوزیته جلای براق دارد صفحات آن به سهولت خم می‌شوند و در سطوح آن ذرات گرونا دیده می‌شود.

ج) این نوع سنگ از دگرگونی شیل ها به وجود می‌آید ولی درجه دگرگونی آن شدیدتر از سنگ لوح است و کانی اساسی آن میکاست.

د) معمولا دانه درشت و دارای تورق محسوس ولی غیر کامل است و معمولا از دگرگونی گرانیت ها و ماسه سنگ های فلدسپات دار به وجود می آید.

32- کدام گزینه صحیح است؟

الف) sio₂ در سنگ های آذرین بیشتر از 40 درصد است.

ب) sio₂ در سنگ های آذرین بازیک بیشتر از 66 درصد است.

ج) sio₂ در سنگ های آذرین خیلی بازیک بیشتر از 66 درصد است.

د) sio₂ در سنگ های آذرین اسیدی بیشتر از 66 درصد است.

33- جزو مواد جامد آتشفشانی است:

الف) لاپیلی، بمب آتشفشانی، غبار و خاکستر آتشفشانی

ب) لاپیلی، لاکولیت، غبار و خاکستر آتشفشانی

ج) بمب آتشفشانی، غبار و خاکستر آتشفشانی، لاکولیت

د) غبار و خاکستر آتشفشانی، لاکولیت، بمب آتشفشانی

34- به طور کلی گدازه ها دارای سیلیس زیاد غلیظ و یا دارای آهن و منیزیم زیاد از مواد... می باشند.

الف) لاپیلی

ب) بمب آتشفشانی

ج) مواد مایع آتشفشانی

د) همه موارد

35- نک neck در چه مرحله ای از آتشفشان ایجاد می شود؟

الف) بلوغ

ب) جوانی

ج) پیری

د) هر سه مورد

36- کدام گزینه جزو توده نفوذی هم شیب هستند؟

الف) سیل، لاکولیت، فاکولیت

ب) لاکولیت، فاکولیت، لاپیلی

ج) لوپولیت، سیل، لاکولیت

د) دایک، لاکولیت، لوپولیت

37- کدام گزینه جزو توده های نفوذی متقاطع اند؟

الف) دایک، لاکولیت، استوک

ب) دایک، باتولیت، استوک

ج) استوک، باتولیت، لوپولیت

د) باتولیت، لوپولیت، استوک

38- مراحل تشکیل سنگ های رسوبی را بنویسید.

الف) حمل، ته نشین شدن، فرسایش، دیاژنز

ب) دیاژنز، ته نشین شدن، تشکیل رسوب

ج) ته نشین شدن، تخریب، دیاژنز

د) تخریب، حمل، ته نشین شدن، دیاژنز